काठमाडौं । नराम्रो हुनबाट रोक्ने, नराम्रोलाई राम्रो बनाउने र राम्रोलाई थप आकर्षक बनाउने चिकित्सकीय विधा हो प्लास्टिक सर्जरी । प्लास्टिक सर्जरी र अरु सर्जरीमा के फरक होला ? हासिमजाकमा कतिपयले प्लास्टिक सर्जरी भनेको शरीरमा सामान्य प्रयोग हुने प्लास्टिक राखेर आकर्षक बनाउने वा प्लास्टिकको अंगप्रत्यंग हो भन्ने पनि बुझ्दा रहेछन् । प्लास्टिक सर्जरी मानिसको शरीरका अंगहरुलाई मिलाउने, पुनर्निर्माण गर्ने वा स्वरुपमा परिवर्तन गराउने एउटा शल्यक्रियाको पद्धति हो । प्लास्टिक सर्जरीलाई हिजोआज एस्थेटिक सर्जरी र कस्मेटिक सर्जरी पनि भनेर बुझिन्छ ।
पहिले बिग्रेका अंगजस्तै तालु फाटेको, ओठ फाटेको शिविरमा सीमित नेपालको प्लास्टिक सर्जरी क्षेत्रको विकास हालसम्म आउँदा मानिसको रुपनै परिवर्तन गर्ने स्तरमा पुगिसकेको छ । मानिसलाई मनलागेको जस्तो ओठ, मुख र नाक बनाउने त विकसित देशहरुको पुरानै संस्कार भइसकेको छ । नेपाल र भारतमा पनि केही सेलिब्रेटीहरु प्लास्टिक सर्जरी गराएर चर्चामा आउने गरेका छन् । काठमाडौंको अतिव्यस्त बीएण्डबी अस्पतालमा पुग्दा त्यहाँका प्लास्टिक सर्जन कृष्ण मानन्धरले आफ्नो प्लास्टिक सर्जरी क्षेत्रको क्रियाशिलता, भोगाइ र सपनाहरु बताए ।
बिराटनगरका डा. मानन्धर एकाएक प्लास्टिक सर्जरीका सुप्रख्यात चिकित्सक बनेका होइनन् । यसका पछाडी उनले गरेको दशकौंको मेहेनत, संघर्ष र धैर्यता लुकेको छ । बिराटनगरका मानन्धरको बाल्यकाल भारतको सिक्किममा बित्यो । प्रारम्भिक शिक्षा त्यतै लिएका उनले दिल्लीबाट सन् १९९३ मा प्रमाणपत्र तहको अध्ययन पुरा गरेका हुन् । त्यसपछि काठमाडौंको त्रिचन्त्र कलेजमा साइन्स पढ्न फर्किएका मानन्धरको यात्रा एमबीबीएस अध्ययनमा सोझियो । सन् २००१ मा एमबीबीएस पास गरेपछि उनले कान्तिमा बालशल्यचिकित्सकका रुपमा भोल्युन्टियर काम गरे । पैसा पाउने काम चाहिएको मानन्धर बीएण्डबी अस्प्ताल पुगे । त्यहाँ थिए प्रख्यात डाक्टरहरु श्यामबहादुर पाण्डे, डा. सञ्जय लाखे, डा. जगदिश लाल वैद्य, डा. अशोक बास्कोटा लगायत । एउटा राम्रो सर्जन बन्न राम्रो फिजिसियनपनि हुनुपर्छ भन्ने सोचेर मानन्धरले बुझेका थिए । पछि उनले डा. वैद्यको प्रेरणामा आवासीय एमआरसिएसको तयारी गरे । सन् २००६ मा बेलायतबाट परीक्षा दिएर अन्तराष्ट्रिय स्तरमा आफ्नो ज्ञानलाई विस्तार गरे ।
यो घटना सम्झिँदै गर्दा उनलाई वरिष्ठ युरोसर्जन डा. महेश बहादुर अधिकारीको याद आउँछ । हरेक काम सफा तरिकाले गर्ने मानन्धरको स्वभाव र शैली देखेर डा. अधिकारीले उनलाई कस्मेटिक सर्जन बन्न उपयुक्त हुने सुझाव दिएका थिए । सायद, यसै दिनदेखि डा. कृष्ण मानन्धरले आफुभित्रको कलाचेत भेटे । कस्मेटिक सर्जरी सौन्दर्यमा आधारित छ, सौन्दर्यमा कलामा आधारित छ । डा. कृष्ण मानन्धरले त्यसै अनुसार छात्रवृत्तिमा एफसीपीसी अध्ययन गरेर चीनमा प्लाष्टिक सर्जरीमा एमएस गर्न गए । २०१० देखि ११ सम्म भाषा पढेपछि सन् २०१४ मा डा.मानन्धरले चीनको प्रतिष्ठित सच्यान्सेन विश्वविद्यालय, ग्वान्जोबाट प्लाष्टिक सर्जनको उपाधि लिए ।
त्यहि वर्षदेखि उनले बीएण्डबीमा काम सूरु गरेका हुन् । प्लास्टिक सर्जनपछि उत्कृष्ठ प्लास्टिक सर्जन बन्ने लक्ष्यमा हिडेका मानन्धरको ज्ञानको तिर्खा अझै मेटिएको थिएन । उनले २०१६ मा शिक्षण अस्पताल महाराजगञ्जबाट छात्रवृत्तिमा प्लास्टिक सर्जरीको एमसीएच अध्ययन थाले र सन् २०१९ मा सम्पन्न गरे । त्यसयता उनी बिग्रिएका स्वरुप मिलाउने र राम्रोलाई सुन्दर बनाउने ध्याउन्नमा छन् । एमसीएच सिध्याएपछि नर्भिक, ह्याम्स लगायतका अस्पतालमा कार्य गरेर डा. मानन्धर ४ महिना अघि पुनः आफै हुर्किएको घर बीएण्डबीमा पुगेका छन् । बीएण्डबी अस्पतालमा प्लास्टिक सर्जरीको विभाग बनाएर उनी प्लास्टिक सर्जरीको क्षेत्रमा क्रान्ति गर्ने लक्ष्यमा दृढ भएर लागेका छन् । विभागमा मानन्धरको अलावा दुईजना प्लास्टिक सर्जन र एकजना फेलो डाक्टर राखेर विभागलाई आधुनिक आवश्यक्ता सम्बोधन गर्नसक्ने स्तरमा पुर्याएका छन् । उनी प्लास्टिक सर्जरीलाई हातका रुपमा चित्रित गर्छन । यसको फाउण्डेशन हत्केला भएपनि यसका विभिन्न औंलाहरु हुन्छन् । प्लास्टिक सर्जरीमा पनि विभिन्न विभाग र विशेषज्ञ सेवाहरु हुन्छन् । ट्रमा एण्ड रिकन्स्ट्रक्टिभ सर्जरी, अंकोप्लास्टिक सर्जरी, ह्याण्ड सर्जरी, पेडियाट्रियक प्लास्टिक सर्जरी र कस्मेटिक, एस्थेटिक सर्जरी गरेर यसका पाँचवटा शाखाहरु रहेको मानन्धरले बताए । मानन्धरको सपना भनेको प्लास्टिक सर्जरीका सबै विशिष्ट विधाहरुको विशिष्ट उपचार सेवा भएको सेन्टर बनाउने हो । सबै विभागहरुको सेवा नेपालमै उपलब्ध गराएर यस्ता किसिमको सर्जरी गर्न मानिस विदेश जान नपरोस् भन्ने उनको सोच छ । यसै सोचका साथ उनी हाडजोर्नी र मुत्राशयको अस्पताल भनेर चिनिने बीएण्डबीमा प्लास्टिक सर्जरीको अन्तर्राष्ट्रिय केन्द्र निर्माण गर्ने हुटहुटीमा खटिरहका छन् । नेपालमा उपलब्ध प्लास्टिक सर्जरी स्तरीय र दक्ष छ भन्ने चिनाउन एशोसियसन अफ प्लास्टिक सर्जन्स अफ नेपालबाट पनि काम भइरहेको उनले सुनाए ।
ग्रीक भाषामा आकार दिनुलाई प्लास्टिकोस भनिन्छ भने जस्तो भने त्यस्तो आकार दिनुलाई प्लास्टिसिपी भन्ने गरिन्छ । प्लास्टिक सर्जरी नामको सुरुवात यहाँबाट भएको हो । यहि प्लास्टिक सर्जरीबाट कसरी अंगभंग भएकाको स्वरुप फर्काउन सकिन्छ र कसरी मानिसले सोचेझैं सुन्दरता भर्न सकिन्छ भन्नेमै दत्तचित्त मानन्धर बिरामीको दृष्टिकोणबाटै प्लास्टिक सर्जरी सुरु हुने बताउँछन् । मानिसले सोचेको जस्तै नभएपनि ९० प्रतिशत पुरा हुन्छ । यसर्थ मानिसले आफ्नो सन्तुष्टिको मापन गर्न धेरै अपेक्षा गर्नुहुँदैन । रिकन्स्ट्रक्टिभ सर्जरीबाट मानिसको हात खुट्टा, अनुहार नमिलेको भए मिलाउन सकिन्छ । जब अनुहारको अन्य कनुै अंगको पुननिर्माण हुन्छ तब बिरामीले चिकित्सकलाई भगवानसरह सम्मान दिन्छन् । कृष्ण मानन्धरसँग पनि यस्तो थुप्रै अनुभव छन् । बिरामीहरु कृतज्ञ भएर हर्षविभोर भएका पलहरु आफ्नालाई सुखद हुनेगरेको उनको अनुभव छ । पैसा खर्च नगरेर नपाइने सन्तुष्टि बिरामीहरुले कृतज्ञता ज्ञापन गर्दा प्राप्त हुनेगरेको उनले बताए ।
हालसम्म नेपालमा ३० जनाभन्दा धेरै एमसीएच गरेका सर्जनहरु भइसकेका छन् । विस्तारै यी सेवाहरु विकेन्द्रित भएका छन् भने नेपालमै विश्वस्तरीय उपचारको सुरुवातहरु भएका छन् । सरकारले वीर अस्पतालमा पनि जलन वार्ड राखेर उपचार गर्नुलाई मानन्धर सकरात्मक रुपमा लिन्छन् । जलनपछि कै अवस्थामा प्लास्टिक सर्जरीको सबैभन्दा ठूलो भूमिका छ । जलनको त्रासदीबाट फर्किँदा मानिसहरु आफ्नै रुपरंग र ढाँचा देखेर जीवनभर भित्रभित्रै जल्नबाट कस्मेटिक सर्जरीले जोगाएको छ । सरकारले ओठ, तालु फाटेका मानिसको शिविरहरुमार्फत पहिचान गरि उपचार सेवा चलाउनुपनि सकरात्मक भएको मानन्धरले बताए ।
सरकारी सेवामा रहेकी स्मार्ट टेक्नोक्रेट डा. पोमावती थापासँग लगनगाँठो कसेका डा. मानन्धरको व्यक्तिगत जीवनपनि सुखी र खुशीयालीले भरिएको छ । उनलाई हाम्रो समाजको शिक्षा थप जीवनउपयोगी होस् भन्ने चाहना छ । बालबच्चाले पाउने शिक्षा र जीवनमा त्यसको उपयोगिताले नै समाज र देशको भविष्य निर्धारण गर्ने भएकाले शिक्षालाई थप उपयोगी, उद्यमशील र व्यवहारिक बनाउँदै लैजानुपर्ने मानन्धरको सुझाव छ । प्लास्टिक सर्जरी बाहेह उनलाई समाजको शिक्षा प्रणालीमा सुधारमा योगदान गर्न मन छ । विभिन्न देशको शिक्षा प्रणाली र दक्ष जनशक्ति देखेका मानन्धरलाई सायद हाम्रो देशको शिक्षा पद्धति र यसले प्रत्येक वर्ष निर्माण गरेको अदक्ष र बेरोजगारी जनशक्ति देखेर चिन्ता लागेको हुनुपर्छ ।
